Η νόσος του Crohn και Ελκώδης Κολίτιδα χαρακτηρίζονται ως “Παγκόσμια Νόσος”

Φλεγμονώδη Νοσήματα του Εντέρου: Νόσος του Crohn και Ελκώδης Κολίτιδα

Ο όρος “Φλεγμονώδεις Νόσοι του Εντέρου (ΦΝΕ)” περιγράφει μια ομάδα νοσημάτων του εντέρου που προκαλούν χρόνια φλεγμονή του πεπτικού συστήματος. Οι δύο πιο κοινοί τύποι φλεγμονωδών νόσων του εντέρου είναι η νόσος του Crohn και η Ελκώδης κολίτιδα⁽¹⁾. 

Η Ελκώδης κολίτιδα, προκαλεί φλεγμονή και έλκη (πληγές) κατά μήκος του βλεννογόνου που καλύπτει το εσωτερικό του παχέος εντέρου και του ορθού.

Νόσος του Crohn. Αυτός ο τύπος ΦΝΕ, χαρακτηρίζεται από φλεγμονή του βλεννογόνου που καλύπτει όλο το πεπτικό σύστημα, η οποία συχνά μπορεί να εμπλέκει και τα βαθύτερα στρώματα του πεπτικού σωλήνα.

Συμπτώματα

Τόσο η ελκώδης κολίτιδα όσο και η νόσος του Crohn, συνήθως εκδηλώνονται με:

• Διάρροια
   
• Αιμορραγικές κενώσεις
   
• Κοιλιακό άλγος
   
• Κόπωση 
   
• Ακούσια απώλεια βάρους.

Παρά το γεγονός ότι οι ΦΝΕ συνήθως δεν είναι θανατηφόρες ασθένειες, μπορούν να προκαλέσουν καχεξία και μερικές φορές να οδηγήσουν σε επιπλοκές που μπορούν να είναι απειλητικές για τη ζωή.

Εικόνα: Τα φλεγμονώδη νοσήματα του εντέρου προκαλούν χρόνια φλεγμονή στον εντερικό βλεννογόνο. Η νόσος του Crohn μπορεί να εμπλέκει ολόκληρο το εντερικό τοίχωμα, ενώ η ελκώδης κολίτιδα προκαλεί έλκη μόνο στο βλεννογόνο του παχέως εντέρου. 

Η συχνότητα εμφάνισης τους είναι διαρκώς αυξανόμενη σε όλον τον κόσμο τα τελευταία 60 χρόνια, σε σημείο που να χαρακτηρίζονται ως “Παγκόσμια Νόσος”. Η αυξημένη συχνότητα της νόσου του Crohn και της Ελκώδους Κολίτιδας, όπως και η πλειοψηφία των αυτοάνοσων ασθενειών, συνδέεται άμεσα με τον δυτικό τρόπο ζωής^(2-4). 

Πρόκειται για νοσήματα που επηρεάζουν σημαντικά την ποιότητα ζωής των ατόμων που πάσχουν. Αυτό συμβαίνει τόσο λόγω της επηρεασμένης λειτουργίας του εντέρου όσο και από τις παρενέργειες των φαρμακευτικών θεραπειών που πρέπει αυτοί οι ασθενείς να λαμβάνουν, συνήθως εφ’ όρου ζωής.

Παράγοντες κινδύνου

Ηλικία. Η πλειοψηφία των ατόμων που αναπτύσσουν ΦΝΕ διαγιγνώσκονται πριν από την ηλικία των 30 ετών. Μερικοί άνθρωποι ωστόσο, αναπτύσσουν την ασθένεια μέχρι τα 50 ή τα 60 τους έτη. 

Οικογενειακό ιστορικό. Άτομα που έχουν στενό συγγενή – όπως γονέα, αδελφό ή παιδί – με την ασθένεια, διατρέχουν υψηλότερο κίνδυνο. 

Κάπνισμα. Το κάπνισμα αυξάνει τον κίνδυνο για την ανάπτυξη της νόσου του Crohn. 

Η νικοτίνη μειώνει τον κίνδυνο εκδήλωσης ελκώδους κολίτιδας. Ωστόσο, η βλάβη που προξενεί το κάπνισμα στη γενική υγεία, υπερτερεί κάθε οφέλους και η διακοπή του καπνίσματος μπορεί να βελτιώσει την υγεία του πεπτικού συστήματος, καθώς και να προσφέρει πολλά άλλα οφέλη για τη συνολική υγεία.

Μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα. Ναπροξένη (Naprosyn), ιβουπροφαίνη (Algofren, Nurofen, Advil, Brufen), δικλοφαινάκη (Voltaren) και άλλα. Αυτά τα φάρμακα μπορεί να αυξήσουν τον κίνδυνο ανάπτυξης ΦΝΕ ή να επιδεινώσουν τη νόσο σε άτομα που πάσχουν από αυτήν.

Η Αλλοίωση της μικροβιακής χλωρίδας του εντέρου, είναι ένας από τους κύριους παράγοντες κινδύνου για την ανάπτυξη νόσου του Crohn και ελκώδους κολίτιδας. 

Χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D, έχουν συσχετισθεί με αυξημένο κίνδυνο για ΦΝΕ.

Μεταβολικοί παράγοντες κινδύνου. Διαταραχές στο μεταβολισμό του ζαχάρου όπως η αντίσταση στην ινσουλίνη και ελλείψεις σε μικροθρεπτικά συστατικά, αυξάνουν τον κίνδυνο εκδήλωσης αυτοάνοσων νοσημάτων και ΦΝΕ.

Στρες: Το ψυχογενές στρες λειτουργεί κυρίως ως μηχανισμός πυροδότησης της νόσου, όπως συμβαίνει για τα περισσότερα αυτοάνοσα. Το στρες έχει άμεση επίδραση στη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Έντονα και μακροχρόνια ψυχογενή στρες, μπορούν να έχουν ως αποτέλεσμα την εκρηκτική ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος και την εμφάνιση μιας υποβόσκουσας αυτοάνοσης ασθένειας.  

Διάγνωση

Για την επιβεβαίωση της διάγνωσης των ΦΝΕ απαιτείται ένας συνδυασμός εξετάσεων:

Εργαστηριακός Έλεγχος 

• Αναλύσεις για αναιμία ή λοίμωξη: Για τον έλεγχο αναιμίας ή ύπαρξη λοίμωξης από βακτήρια ή ιούς.
   
• Εξέταση κοπράνων: για την ανίχνευση αίματος ή παθογόνων μικροοργανισμών.

Ενδοσκοπικός Έλεγχος

• Κολονοσκόπηση: επιτρέπει την εξέταση ολόκληρου του παχέως εντέρου με τη χρήση ενδοσκοπίου, ενός λεπτού, εύκαμπτου σωλήνα με κάμερα στην άκρη του. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, μπορεί επίσης γίνει λήψη μικρών δειγμάτων ιστού (βιοψία) για εργαστηριακή ανάλυση. Η βιοψία είναι ο τρόπος για τη διάγνωση των ΦΝΕ έναντι άλλων μορφών φλεγμονής.
   
• Γαστροσκόπηση: Σε αυτήν τη διαδικασία, εξετάζεται μέσω ενδοσκοπίου, ο οισοφάγος, το στομάχι και το πρώτο μέρος του λεπτού εντέρου (δωδεκαδάκτυλο). Ενώ είναι σπάνιο να εμπλέκονται αυτές οι περιοχές με τη νόσο του Crohn, αυτή η εξέταση μπορεί να συστηθεί εάν υπάρχουν συμπτώματα ναυτίας και εμέτων, δυσφαγία ή πόνο στην άνω κοιλιακή χώρα.
   
• Ενδοσκοπική κάψουλα: Πραγματοποιείται με την κατάποση ειδικής κάψουλας που περιέχει ψηφιακή κάμερα στο εσωτερικό της. Οι εικόνες μεταδίδονται σε μια συσκευή εγγραφής που φοράει ο εξεταζόμενος στη ζώνη του. Χρησιμοποιείται μερικές φορές για τη διάγνωση της νόσου του Crohn που περιλαμβάνει το λεπτό έντερο. 
   
• Εντεροσκόπηση υποβοηθούμενη με μπαλόνι: Γίνεται με ένα ειδικό ενδοσκόπιο, υποβοηθούμενο από ένα ή δύο μπαλόνια. Η συγκεκριμένη μέθοδος ενδοσκόπησης επιτρέπει την εξέταση του λεπτού εντέρου, όπου δεν φτάνουν τα τυπικά ενδοσκόπια. Αυτή η τεχνική είναι χρήσιμη όταν η εξέταση με την ενδοσκοπική κάψουλα δεν αρκεί για να τεθεί η διάγνωση της νόσου του Crohn⁽¹⁾.

Απεικονιστικός Έλεγχος 

• Ακτινογραφία: Εάν ο ασθενής εμφανίζει σοβαρά συμπτώματα, μπορεί να πραγματοποιηθεί μια τυπική ακτινογραφία της κοιλιακής χώρας για να αποκλείσει σοβαρές επιπλοκές, όπως τη διάτρηση του παχέως εντέρου.
   
• Αξονική τομογραφία: Μια τεχνική που γίνεται με ακτίνες Χ, η οποία παρέχει περισσότερες λεπτομέρειες από ό, τι μια τυπική ακτινογραφία. Εξετάζει ολόκληρο το έντερο καθώς και στούς έξω από το έντερο. Η αξονική εντερογραφία είναι μια ειδική αξονική τομογραφία που παρέχει καλύτερες εικόνες του λεπτού εντέρου. 
   
• Μαγνητική τομογραφία (MRI): Πρόκειται για μια εξέταση που χρησιμοποιεί μαγνητικά πεδία για να δημιουργήσει λεπτομερείς εικόνες των εσωτερικών οργάνων και ιστών. Η μαγνητική τομογραφία είναι χρήσιμη για την αξιολόγηση ενός συριγγίου γύρω από την πρωκτική περιοχή (πυελική μαγνητική τομογραφία) ή του λεπτού εντέρου (μαγνητική εντερογραφία). Σε αντίθεση με την αξονική τομογραφία, με την μαγνητική τομογραφία ο εξεταζόμενος δεν εκτίθεται σε ακτινοβολία.
   

Φαρμακευτικές Αγωγές

Ο στόχος της φαρμακευτικής αγωγής είναι η μείωση της φλεγμονής που τροφοδοτεί τα συμπτώματα της νόσου.

Αντιφλεγμονώδη φάρμακα

Τα αντιφλεγμονώδη φάρμακα είναι συχνά η πρώτη αγωγή που χορηγείται στα φλεγμονώδη νοσήματα του εντέρου. Τα αντιφλεγμονώδη περιλαμβάνουν:

• Τα κορτικοστεροειδή (Medrol, Presolon, Budecol). Οι ανεπιθύμητες ενέργειες των κορτικοστεροειδών, μπορεί να περιλαμβάνουν αϋπνία, αυξημένη αρτηριακή πίεση, αυξημένα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα, μεταβολές της διάθεσης και κατακράτηση υγρών. 
   
• Τα αμινοσαλικυλικά, όπως μεσαλαζίνη (Asacol, Salofalk, Pentasa κ.ά.), σουλφασαλαζίνη (Salopyrine) βαλσαλαζίδη και ολσαλαζίνη. Η επιλογή του φαρμάκου εξαρτάται από την περιοχή του γαστρεντερικού σωλήνα που έχει προσβληθεί. Κοινές ανεπιθύμητες ενέργειες των αμινοσαλικυλικών είναι πονοκέφαλος, ναυτία, έμετοι κοιλιακό άλγος και πυρετός.  

Ανοσοκατασταλτικά

Είναι φάρμακα που καταστέλλουν τις ανοσολογικές αποκρίσεις, που μπορούν να προκαλέσουν φλεγμονή. Τέτοια φάρμακα είναι η αζαθειοπρίνη (Azathioprine, Imuran) και η μεθοτρεξάτη. Κοινές παρενέργειες είναι η καταστολή του μυελού των οστών, o έμετος και η αύξηση του κινδύνου για κάποιους τύπους καρκίνου. Δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται κατά την κύηση.

Βιολογικοί Παράγοντες

Οι βιολογικοί παράγοντες δρουν μέσω της εξουδετέρωσης πρωτεϊνών στο σώμα που προκαλούν φλεγμονή. Ορισμένα χορηγούνται με ενδοφλέβια έγχυση (IV) και άλλα με υποδόρια ένεση, που πραγματοποιεί ο ίδιος ο ασθενής στον εαυτό του. Τέτοια φάρμακα είναι η ινφλιξιμάμπη (Remicade), η αδαλιμουμάμπη (Humira), η γκολιμουμάμπη (Simponi), η σερτολιζουµάµπη (Cimzia), η βεδολιζουμάμπη (Entyvio) και η ουστεκινουμάμπη (Stelara).

Οι ανεπιθύμητες ενέργειες αφορούν αυξημένο κίνδυνο λοιμώξεων, όπως η φυματίωση, ανάπτυξη σκλήρυνση κατά πλάκας, σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις, απλαστική αναιμία και την εμφάνιση κάποιων μορφών καρκίνου.

Αντιβιοτικά

Τα αντιβιοτικά χρησιμοποιούνται επί λοιμώξεων στο έντερο, όπως στη περίπτωση συριγγίων στη νόσου του Crohn. Συχνά συνταγογραφούμενα αντιβιοτικά περιλαμβάνουν την σιπροφλοξασίνη (Ciproxin) και την μετρονιδαζόλη (Flagyl).

Άλλα φάρμακα

Εκτός από τον έλεγχο της φλεγμονής, ορισμένα φάρμακα μπορεί να βοηθήσουν στην ανακούφιση των συμπτωμάτων Τέτοια είναι τα αντι-διαρροϊκά και τα παυσίπονα. Η χρήση των μη στεροειδών αντιφλεγμονωδών (Aspirin, Brufen, Algofren, Naprosyn, Voltaren) πρέπει να αποφεύγεται ή να γίνεται με προσοχή, γιατί μπορεί να επιδεινώσουν τη νόσο.

Χειρουργική επέμβαση

Στις περιπτώσεις που η διατροφή, οι αλλαγές στον τρόπο ζωής, η φαρμακευτική αγωγή και άλλες θεραπείες δεν ανακουφίζουν τα συμπτώματα της ΦΝΕ, μπορεί να συστηθεί η χειρουργική επέμβαση.

• Χειρουργική επέμβαση στην ελκώδη κολίτιδα: Σε σοβαρές περιπτώσεις ελκώδους κολίτιδας που δεν ανταποκρίνονται στις συντηρητικές θεραπείες, μπορεί να γίνει σύσταση για χειρουργική επέμβαση. Περιλαμβάνει την αφαίρεση ολόκληρου του παχέος εντέρου και του ορθού.
   
• Χειρουργική επέμβαση στη νόσο του Crohn: Έως και στα δύο τρίτα των περιπτώσεων με νόσο του Crohn, θα χρειαστεί μια τουλάχιστον χειρουργική επέμβαση στη διάρκεια της ζωής τους.
  
  Ωστόσο, η χειρουργική επέμβαση δεν θεραπεύει τη νόσο του Crohn. Κατά την επέμβαση αφαιρείται το κατεστραμμένο τμήμα του πεπτικού σωλήνα και στη συνέχεια επανασυνδέονται τα υγιή τμήματα. Η χειρουργική επέμβαση μπορεί επίσης να γίνει για το κλείσιμο συριγγίων και την διάνοιξη αποστημάτων. Τα οφέλη της χειρουργικής επέμβασης στη νόσο του Crohn είναι συνήθως προσωρινά. Η ασθένεια συχνά υποτροπιάζει κοντά στο σημείο επανασύνδεσης.

Ο Ρόλος του Γαστρεντερικό στη Συνολική Κατάσταση Υγείας

Η βασική λειτουργία του γαστρεντερικού συστήματος, είναι η απορρόφηση θρεπτικών συστατικών από τις τροφές. Αυτή η λειτουργία είναι ζωτική για την ομαλή λειτουργία και των υπόλοιπων συστημάτων του ανθρώπινου οργανισμού.

Όταν ο οργανισμός δεν διαθέτει σε επάρκεια τα συστατικά που απαιτούνται για να πραγματοποιήσει τις χημικές αντιδράσεις που τον διατηρούν στη ζωή και να δομήσει τους ιστούς που τον αποτελούν, η υγεία διαταράσσεται. Όλα τα όργανα του σώματος επηρεάζονται από την κακή ή μειωμένη απορρόφηση θρεπτικών συστατικών (δυσ-απορρόφηση).

Το γαστρεντερικό σύστημα έχει άμεση επιρροή στην λειτουργία του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος. Πάνω από το 90% της σεροτονίνης στο ανθρώπινο σώμα, παράγεται στο γαστρεντερικό σωλήνα. Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τον οποίο το πεπτικό σύστημα συχνά χαρακτηρίζεται ως «2^ος εγκέφαλος»^(5,6).

Πεπτικό Σύστημα και Ανοσοποιητικό 

Το γαστρεντερικό σύστημα είναι αναπόσπαστο μέρος του ανοσοποιητικού. Είναι η πρώτη άμυνα του οργανισμού όταν αυτός έρχεται σε επαφή με εξωγενής ουσίες μέσω της πρόσληψης τροφών, φαρμάκων, τοξικών ενώσεων, συντηρητικών και μικροβίων.

Ο γαστρεντερικός σωλήνας έχει πλήθος λεμφαδένων και αποικείται από τρισεκατομμύρια βακτήρια. Το σύνολο των λεμφοκυττάρων (λευκά αιμοσφαίρια υπεύθυνα για την άμυνα του οργανισμού) που βρίσκονται στο συγκεκριμένο σύστημα λεμφαδένων, είναι περισσότερα από ότι στο σύνολο των υπολοίπων οργάνων και λεμφαδένων του υπόλοιπου ανοσοποιητικού συστήματος.  

Είναι αξιοσημείωτο μάλιστα, ότι το γενετικό υλικό (DNA) των βακτηριδίων που βρίσκονται στο γαστρεντερικό σύστημα, περιέχει 150 περίπου φορές περισσότερα γονίδια (3.300.000) από αυτό των σωματικών κυττάρων (20.000 γονίδια)⁽⁷⁾.

Το 85% από τους μικροοργανισμούς της εντερικής χλωρίδας είναι προ-βιοτικοί, είναι δηλαδή ωφέλιμοι για τον οργανισμό. Το υπόλοιπο 15% από αυτούς, ενώ είναι επίσης απαραίτητοι στη φυσιολογική λειτουργία του σώματος, μπορούν υπό συνθήκες να γίνουν παθογόνοι. Μικροοργανισμοί που αποτελούν μέρος της φυσιολογικής χλωρίδας αλλά μπορούν να προκαλέσουν νόσο, είναι ενδεικτικά ο στρεπτόκοκκος, ο σταφυλόκοκκος, η κάντιντα, το ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού, ο εντερόκοκκος κ.ά.

Η λήψη αντιβιοτικών, χειρουργικές επεμβάσεις, η κατανάλωση υψηλά επεξεργασμένων τροφών και ζάχαρης, ο τρόπος ζωής και το στρες μεταβάλλουν τη σύσταση της εντερικής χλωρίδας, αυξάνοντας το ενδεχόμενο εκδήλωσης νόσου. Η αλλοίωση της βακτηριακής χλωρίδας του εντέρου, σχετίζεται τόσο με νοσήματα του γαστρεντερικού όπως η νόσος του Crohn, η ελκώδης κολίτιδα, το ευερέθιστο έντερο, άλλα και με ασθένειες όπως αυτοάνοσα νοσήματα, η παχυσαρκία, η σκλήρυνση κατά πλάκας, ο διαβήτης, το άσθμα, αλλεργίες, ο καρκίνος και ο αυτισμός⁽⁵⁾.  

Αλλοίωση της Σύστασης της Μικροβιακής Χλωρίδας & Φλεγμονώδη Νοσήματα του Εντέρου

Η σύσταση των μικροβίων του εντέρου συνδέεται άμεσα με την κατάσταση της υγείας ενός ατόμου. Ειδικά στα φλεγμονώδη νοσήματα του εντέρου, οι αλλοιώσεις της μικροβιακής χλωρίδας του εντέρου είναι ένας από τους κύριους παράγοντες που προκαλούν την ανάπτυξη αυτών των νοσημάτων.

Σε μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Nature, ερευνητές κατέγραψαν αρχικά τον πληθυσμό των βακτηριδίων που αποικίζουν το έντερο. Στη συνέχεια συσχέτισαν την εντερική χλωρίδα με νοσήματα, όπως η ελκώδης κολίτιδα και η νόσος του Crohn⁽⁸⁾.

Η αλλοίωση της ποιότητας και της ποσότητας της βακτηριακής χλωρίδας του εντέρου ταυτίζεται με διαφορετικό νόσημα κάθε φορά. Όπως φαίνεται στο σχήμα που ακολουθεί, η χαρτογράφηση των μικροβίων του εντέρου είναι διαφορετική για τους υγιείς και διαφορετική για τα άτομα που πάσχουν από νόσο του Crohn, σε σχέση με τους ασθενείς που πάσχουν από ελκώδη κολίτιδα.

Εικόνα 1. Η χαρογράφηση του εντερικού μικροβιώματος έδειξε ότι η σύσταση των μικροβίων του εντέρου, διαφέρει μεταξύ υγιών (κάτω δεξιά), ασθενών με νόσο Crohn (αριστερά) και ελκώδη κολίτιδα (πάνω). Nature . 

Η συγκεκριμένη ανακάλυψη άνοιξε νέους δρόμους στην διαχείριση αυτής της ομάδας ασθενειών. Η μέχρι τώρα θεραπευτική τους προσέγγιση αφορούσε δια βίου χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής, χωρίς να μπορούν να ελεγχθή η νόσος ή να βελιτωθεί η πορεία της, σε όλες τις περιπτώσεις. 

Η αντιμετώπιση της νόσου Crohn και της ελκώδους κολίτιδας, σήμερα στοχεύει όχι μόνο στον έλεγχο της φλεγμονής και των συμπτωμάτων, αλλά και στην αντιμετώπιση των αιτιολογικών παραγόντων που προκαλούν και διατηρούν τη νόσο. Στόχοι είναι:

1. Η επαναφορά της φυσιολογικής λειτουργίας του εντέρου, ώστε να βελτιωθεί η απορροφησιμότητα των θρεπτικών ουσιών και η συνολική κατάσταση θρέψης του οργανισμού.
    
2. Η αποκατάσταση των ωφέλιμων μικροοργανισμών της εντερικής χλωρίδας.

Βιταμίνη  D και ΦΝΕ

Πρόσφατες μελέτες συνδέουν τα χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D με την αυξημένη εμφάνιση των φλεγμονωδών νόσων του εντέρου αλλά και την βαρύτητα των συμπτωμάτων κατά την εκδήλωση της νόσου και προτείνουν την χρήση της ως πρόσθετο θεραπευτικό παράγοντα^(9-12).

Όσο χαμηλότερα τα επίπεδα της βιταμίνης D τόσο αυξάνεται ο κίνδυνος εμφάνισης φλεγμονώδους νόσου του εντέρου και τόσο πιο έντονη είναι και η συμπτωματολογία.

Dr. Δημήτρης Τσουκαλάς

Διαβάστε περισσότερα για την προσέγγιση της κλινικής μας εδώ  

Βιβλιογραφικές αναφορές

1. Mayo Clinic Inflammatory bowel disease (IBD). Accessed Nov. 2020. 
2. Inflammatory Bowel Disease.William A Rowe.  Emedicine Updated: Apr 10, 2020. 
3. Worldwide Incidence and Prevalence of Inflammatory Bowel Disease in the 21st Century: A Systematic Review of Population-Based Studies. Siew C Ng et al. The Lancet. Dec. 2018   
4. Increasing Incidence and Prevalence of the Inflammatory Bowel Diseases With Time, Based on Systematic Review Natalie A Molodecky. Gastrenterology 2012. 
5. Health & Science Microbes may play crucial role in human health, researchers discovering. Rob SteinOctober 9, WP. October 2011 
6. Think Twice: How the Gut’s “Second Brain” Influences Mood and Well-Being. Adam Hadhazy. Scientific American. 
7. A human gut microbial gene catalogue established by metagenomic sequencing Junjie Qin, Ruiqiang Li et al. Nature March 2010. 
8. Enterotypes of the human gut microbiome. Nature, 2011 May.
9. The Role of Vitamin D in Inflammatory Bowel Disease: Mechanism to Management Jane Fletcher, Sheldon C. Cooper, Subrata Ghosh, and Martin Hewison. Nutrients. 2019 May 
10. Review Article: Vitamin D and Inflammatory Bowel Diseases V P Mouli, A N Ananthakrishnan. Aliment Pharmacol Ther . 2014 Jan 
11. Vitamin D Therapy in Inflammatory Bowel Diseases: Who, in What Form, and How Much? Tibor Hlavaty, Anna Krajcovicova, Juraj Payer J Crohns Colitis. 2015 Feb 
12. Influence of Vitamin D Deficiency on Inflammatory Markers and Clinical Disease Activity in IBD Patients Pedro López-Muñoz et. al. Nutrients . 2019 May 11 
13. Vitamin D Receptor Agonists’ Anti-Inflammatory Properties Jelena Vojinovic. Ann N Y Acad Sci . 2014 May. 
14. Antimicrobial and Immune-Modulatory Effects of Vitamin D Provide Promising Antibiotics-Independent Approaches to Tackle Bacterial Infections – Lessons Learnt from a Literature Survey Ainoosh Golpour, Stefan Bereswill, and Markus M. Heimesaat. Eur J Microbiol Immunol (Bp). 2019 Oct 
15. Vitamin D controls T cell antigen receptor signaling and activation of human T cells. von Essen, M., Kongsbak, M., Schjerling, P. et al. Nat Immunol 11, 344–349 (2010). 
16. Intestinal Permeability, Inflammation and the Role of Nutrients Ricard Farré et. al. Nutrients. 2020 Apr.
17. Micronutrient deficiencies in inflammatory bowel disease. Roni Weisshof, Irit Chermes. Curr Opin Clin Nutr Metab Care . 2015.
18. Micronutrient deficiencies in inflammatory bowel disease: from A to zinc. Caroline Hwang, Viveca Ross, Uma Mahadevan. Inflamm Bowel Dis . 2012 Oct.
19. Risk Factors for Vitamin D, Zinc, and Selenium Deficiencies in Korean Patients with Inflammatory Bowel Disease Yoo Min Han et al. Gut Liver . 2017 May 
20. Targeted Metabolomic Analysis of Serum Fatty Acids for the Prediction of Autoimmune Diseases. Dimitris Tsoukalas, Vassileios Fragoulakis, Evangelia Sarandi et. al. Frontiers in Molecular Biosciences, Metabolomics (6), 2019, Published 1 November 2019. 
21. Serum metabolomic patterns in patients with autoimmune thyroid disease. American Association of Clinical Endocrinologists. Endocrine Practice 2020 Jan. 
22. The Autoimmune Connection. Essential Information for Women on Diagnosis, Treatment, and Getting On With Your Life Rita-Baron Faust, Jill P. Buyon. 2016 McGraw-Hill Education.
23. Insulin Resistant Pathways are associated with Disease Activity in Rheumatoid Arthritis and are Subject to Disease Modification through Metabolic Reprogramming; A Potential Novel Therapeutic Approach,” Lorna Gallagher  Sian Cregan  Monika Biniecka, et al.  Arthritis and Rheumatolology. Dec. 16, 2019. 
24. Metabolic syndrome, autoimmunity and rheumatic diseases. GabrielaMedina et. al. Pharmacological Research Volume, July 2018.
25. Metabolic pressure and the breach of immunological self-tolerance Veronica De Rosa, Antonio La Cava & Giuseppe Matarese. 18 October 2017. Nature Immunology

Επιμέλεια Κειμένου: Επιστημονική Ομάδα Metabolomic Medicine

Photo cover:pixabay.com/silviarita 

Πηγή:drtsoukalas.com

Διαβάστε επίσης:

Δρακολίμνες Ηπείρου: Τα θαύματα της φύσης και ο μύθος που τα συνοδεύει – Το καθηλωτικό τοπίο